Co to jest otępienie?

Otępienie, nazywane też demencją (od łac. dementia) jest to istotne pogorszenie sprawności umysłowej, zwykle w pierwszej kolejności pamięci. Najczęściej pojawia się u starszych osób (chociaż zdarzają się też przypadki otępienia u ludzi w średnim wieku lub u osób młodych) i powoli postępuje. Wpływa na codzienne funkcjonowanie pacjentów: osoby dotknięte otępieniem przestają sobie radzić z codziennymi obowiązkami, które do tej pory nie sprawiały im kłopotu (np. zakupy, załatwianie spraw urzędowych, gotowanie, itp.). Otępienie nigdy nie jest normalnym objawem procesu starzenia, lecz objawem chorobowym.

Jakie są przyczyny otępienia?

U podłoża otępienia leży zaburzenia funkcjonowania mózgu. Może do niego dojść w przebiegu różnych chorób. Najczęstszą przyczyną otępienia jest choroba Alzheimera, która należy do tzw. chorób zwyrodnieniowych mózgu (inaczej neurodegeneracyjnych). Wspólną cechą tych chorób jest odkładanie się w pewnych obszarach mózgu nieprawidłowych cząsteczek białkowych. Prowadzi to do obumierania i zaniku komórek nerwowych w tych obszarach. Inną częstą przyczyną otępienia są choroby naczyń mózgowych: otępienie może się rozwijać w następstwie przebytego udaru mózgu (niedokrwiennego lub krwotocznego) lub w przebiegu miażdżycy naczyń mózgowych. Poza wymienionymi chorobami, otępienie może mieć jeszcze wiele innych przyczyn: niedoczynność tarczycy, niedobór witaminy B12, pourazowy krwiak przymózgowy, guz mózgu, wodogłowie, zakażenie wirusem HIV, kiła, choroby genetyczne układu nerwowego (zwyrodnieniowe lub metaboliczne), stwardnienie rozsiane, choroby nowotworowe.

Jak rozpoznać otępienie?

Do objawów otępienia należą: pogorszenie pamięci, zwłaszcza trudności z zapamiętywaniem nowych lub bieżących informacji, upośledzenie zdolności planowania, organizowania, zmiany w zachowaniu, jak drażliwość czy apatia. W razie zaobserwowania takich objawów należy udać się do gabinetu lekarza – neurologa, psychiatry lub geriatry. Zadaniem specjalisty w pierwszej kolejności jest ustalenie, czy rzeczywiście jest to otępienie, a jeśli tak, to w drugiej kolejności – jaka jest przyczyna otępienia. Lekarz przeprowadza badanie pacjenta (rozmowa z chorym, badanie ogólne, badanie neurologiczne). Może też wykonać przesiewowe badanie w kierunku otępienia, jak np. tzw. Krótka Skala Oceny Stanu Psychicznego (ang. Mini-Mental State Examination, MMSE). Następnie zleca badania dodatkowe. Są to badania laboratoryjne krwi oraz tomografia komputerowa lub rezonans magnetyczny mózgu. Badania te przeprowadzane są po to, aby wykluczyć potencjalnie odwracalne lub poddające się leczeniu przyczyny otępienia, jak np. guz mózgu, niedoczynność tarczycy, niedobór witaminy B12. Wreszcie lekarz kieruje pacjenta na badanie neuropsychologiczne. Badanie neuropsychologiczne wykonywane jest przez specjalistę neuropsychologa i składa się z szeregu testów typu „papier i ołówek”, które służą do oceny poszczególnych tzw. wyższych funkcji mózgu (pamięci, myślenia abstrakcyjnego, uwagi itp.). Badanie neuropsychologiczne pozwala na potwierdzenie otępienia (na wczesnym etapie rozpoznanie otępienia bez takiego badania może być trudne), a ponadto pozwala określić jakie obszary mózgu są uszkodzone, a zatem jaki to może być rodzaj otępienia (np. alzheimerowskie, inne zwyrodnieniowe, naczyniowe). Ma to znaczenie dla dalszego postępowania, przede wszystkim dla wyboru leczenia.

Czy otępienie można wyleczyć?

Niekiedy otępienie jest wywołane przez odwracalne przyczyny, lub choroby ogólnoustrojowe poddające się leczeniu, jak np. wspomniane już niedoczynność tarczycy, niedobór witaminy B12, pourazowy krwiak przymózgowy, wodogłowie. Wówczas objawy mogą się wycofać po wdrożeniu odpowiedniego leczenia (farmakologicznego lub operacyjnego, w zależności od przyczyny). Niestety, większość przypadków otępienia nie jest uleczalna i ma przebieg powoli postępujący. W chorobie Alzheimera stosuje się leki, które spowalniają przebieg choroby, ale jej nie zatrzymują. Ważne aby podjąć leczenie już na wczesnym etapie choroby, gdyż wówczas skuteczność jest większa. Stosuje się w leczeniu otępień także leki zwalczające poszczególne objawy, jak zaburzenia snu, zaburzenia nastroju, zaburzenia zachowania (np. pobudzenie, agresja). W leczeniu chorób przebiegających z otępieniem zalecane są też metody niefarmakologiczne, tj. terapia zaburzeń poznawczych prowadzona przez neuropsychologów. Terapia pacjenta cierpiącego na otępienie wymaga często wspólnego działania zespołu specjalistów w tym neurologa, neuropsychologa, psychiatry i geriatry lub lekarza internisty. Za wyjątkiem szczególnych sytuacji leczenie otępienia prowadzone jest ambulatoryjnie tzn. w ramach gabinetu neurologicznego a nie w szpitalu. Dla pacjenta z zaburzeniami pamięci i orientacji zmiana otoczenia na środowisko szpitalne bywa powodem do nasilenia trudności z orientacją i wystąpienia zaburzeń zachowania.

Opracowała:
Dr n. med. Monika Ostrowska – specjalista neurolog